تز WTO - فصل اول: کلیات

تز WTO قسمت چهارم

فصل اول - کلیات

مقدمه

جهانی که در آن زندگی می‌کنیم آنچنان از روابط تنگاتنگ و گسترده برخوردار شده است که گاهی آن را به دهکده‌ای کوچک تشبیه می‌کنند. یک حمله تروریستی به برجهای دوقلوی مرکز تجارت جهانی، بلافاصله بر اقتصاد تمامی کشورها اثر می‌گذارد و واکنش غیر منطقی به آن، صلح و امنیت جهانی را بر هم می‌زند. یک ویروس جدید همه بشریت را به هراس می‌اندازد و یک کشف علمی به سرعت در همه جا به خدمت گرفته می‌شود.

تحولات عظیم در عرصه ارتباطات امکان محروم کردن مردم از اخبار و رویدادها را از میان برده است و در عین حال نزدیک شدن فرهنگها و اندیشه ها را امکان پذیر کرده است. در دوران ما حتی یک فرد به تنهایی می‌تواند در عرصه جهانی حضور یابد و سرمایه خود را برای خرید سهام در بازار بورس کشورهای دیگر به کار اندازد، در خانه خود برای کشوری دیگر کار کند و یا در دانشگاه محل تحصیل خود تحقیق مشترکی با دانشجویان دیگر جهان انجام دهد. از سوی دیگر جهانیان می‌توانند در مورد یک فرد تصمیم بگیرند و فرضاً یک مجرم سیاسی را به پای میز محاکمه بکشند.

اما روابط انسانها در این دهکده هنوز به شدت ناعادلانه است. نزدیک به 87% ثروت جهان در اختیار کمتر از 20% انسانها است. 75% رشد جهانی در سال 1997 تنها به 10 کشور جهان اختصاص داشته است. هنوز حدود 2 میلیارد نفر در جهان به الکتریسیته دسترسی ندارند.2/1 میلیارد نفر درآمدی کمتر از یک دلار در روز دارند و درآمد روزانه 6/1 میلیارد نفر دیگر، کمتر از 2 دلار است.{227}[1]

این همه در حالی است که روند جهانی شدن به ویژه در عرصه اقتصادی به سرعت به پیش می‌رود. کناره گیری از این روند نه تنها امکان پذیر نیست، بلکه مشکلات بیشماری را به گوشه گیران تحمیل خواهد کرد. همچنانکه نفی و طرد فن‏آوری ارتباطات مانع تهاجم فرهنگی نمی‌شود و برعکس، به تحقق عملی آن کمک می‌کند، برخورد منفعل با روند کنونی حاکم بر تجارت جهانی نیز کم خطرتر از سر به زیر برف کردن کبک نیست. برخورد فعال، با احتیاط، هوشمندانه و توأم با برنامه‏ریزی تنها برخورد عقلایی است که می‌تواند منافع ملی را حفظ کند و توسعه دهد. در روند کنونی جهانی سازی، کشورهای پیشرفته، حرف اول و شاید تنها حرف را می‌زنند. بنابراین در چنین معامله ای منافع اقتصادی آنان تضمین شده است. برخورد انفعالی کشورهای در حال توسعه موجب می‌شود تنها صنایع آلوده کننده محیط زیست و کارهای سخت و زیان آور نظیر پتروشیمی در سبد سهم آنها قرار گیرد و مزیت نسبی آنها محسوب شود.

کشورهای در حال توسعه برای افزایش سهم خود و استفاده کامل از ظرفیت‌های موجود، قبل از هرچیز به دانستن و ایجاد زیرساختهای نظری نیاز دارند. صحبت از جهانی شدن، خصوصی سازی، آزاد سازی فعالیتهای اقتصادی و نظایر آن، اگر بر دانش متکی نباشد، از ناکجا آباد سر در خواهد آورد. کارشناسان و مدیران کنونی این مسئولیت تاریخی را بر عهده دارند که در زمینه خاص کاری خود به مطالعات گسترده دست بزنند. باید اذعان کرد که در زمینه هر فعالیت اقتصادی، مطالب فراوانی در رابطه با تجارت جهانی وجود دارد که فراگیری آنها شرط نخست برای برخورد فعال، ظریف و پیچیده در زمینه آن فعالیت و صنعت خاص می‌باشد.

این پایان نامه در نظر دارد بخشی از وظیفه یاد شده را در عرصه صنعت برق بر عهده بگیرد. مطالعات نظری پژوهش حاضر، در عین حال که پیچیدگی و گستردگی عرصه بکر انتخاب شده را نشان می‌دهد، گنجینه عظیم و زیر ساختهای نرم افزاری محکم کشورهای پیشرفته سرمایه داری را نیز برجسته می‌کند. در حالی که در کشور ما به تازگی بحث شده است که فرضاً صادرات نفت و دریافت وام از بانک جهانی در بودجه کشور به عنوان درآمد تلقی نگردد، کشورهای یاد شده که سالهاست تجارت آزاد بین المللی را تجربه کرده اند، در قراردادهای دوجانبه خود به جای تشریح هر یک از مواد، فقط آنها را مشمول ماده‌ای از قرارداد و پیمان و مقررات دیگری ذکر می‌کنند که طی صد سال گذشته منعقد کرده‌اند.

در عین حال در کشورهای مذکور همچنان به صورتی دقیق و موشکافانه هر مفهومی مورد بررسی قرار می‌گیرد. منجمله در این باره که کدامیک از خدمات برق، کالا محسوب می‌شود و مشمول مقررات GATT می‌گردد، و کدامیک در زمره خدمات به حساب می‌آید و مشمول GATS می‌شود، نظرات متفاوتی مطرح است که هنوز مورد اجماع قرار نگرفته است. این پایان نامه فرصت مناسبی به دست می‌دهد که گامی نه چندان بلند برای آشنایی با WTO از زاویه صنعت برق کشورمان برداشته شود. به خواست خدا و به یاری کارشناسان محترم صنعت، این کار عملی خواهد شد.

عنوان و اهداف تحقیق

«تأثیر پیوستن ایران به WTO بر خدمات برق» عنوان تحقیقی است که قصد دارد در زمینه خاص صنعت برق با سازمان جهانی تجارت آشنا شود و به عنوان پیشقراولی در جاده پیوند ایران و WTO، آگاهی‏هایی را ارائه کند و چشم انداز آینده را پیش بینی نماید. تحقیق قصد دارد تأثیر این پیوستن را در تولید، انتقال و توزیع برق بررسی کند و تغییر میزان مصرف و هزینه برق مصرفی را تخمین بزند. همچنین تحقیق قصد دارد وجود رابطه میان پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت را با استفاده مطلوب از انرژیهای بدون آلودگی بررسی نماید. این تحقیق می‌کوشد کارشناسان صنعت برق را با مسایل تجارت جهانی، و دست‌اندرکاران تجارت را با چندوچون برق در کشورمان آشنا کند.

اهمیت و ضرورت تحقیق

اگر زمانی درستی پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت مورد بحث بود، امروزه این امر قطعی تلقی می‌شود و چگونگی پیوستن مورد بحث می‌باشد. زیرا تا اول ژانویه سال 2002، تعداد 144 کشور[2] عضو این سازمان شده اند و 31 کشور دیگر (منجمله عربستان، همسایه ما و تولید کننده نفت) در حال مذاکره[3] و طی کردن مراحل عضویت ظرف پنج سال آینده می‌باشند.{228} ایران نیز از سال 1375 تقاضای عضویت خود را مطرح کرده است که هنوز با آن موافقت نشده است. به گفته وزیر محترم بازرگانی، وزارت بازرگانی و نمایندگی تام الاختیار تجاری اقدامات وسیع و پردامنه ای را برای شناخت این سازمان، موافقت نامه های آن و نیز الزامات عضویت در آن از مدت ها قبل آغاز کرده است.{611}

دیر یا زود ایران عضو رسمی سازمان جهانی تجارت[4] خواهد شد و از هم اکنون اقدامات اولیه نظیر یکسان سازی نرخ ارز، خصوصی سازی و حذف یارانه های غیر ضروری آغاز شده است. حتی همین اقدامات نیز بر همه ابعاد اقتصاد کشور تأثیر خواهد گذاشت. لذا انتظار می‌رود کارشناسان هر صنعت، برای ورود به عرصه تجارت جهانی آمادگی بیشتری پیدا کنند. روابط اقتصادی نیز همچون روابط دیپلماتیک زبان خاص و پیچیدگیهای خاص خود را دارد. از آنجا که توافقات سازمان جهانی تجارت (بر خلاف سلف خود یعنی گات) در مجالس کشورها به تصویب می‌رسد، لذا از محدوده توصیه خارج شده و جنبه قانونی و لازم الاجرا به خود می‌گیرد و بر این مبنا چه بسا یک شخص حقیقی یا حقوقی، بر علیه رفتار اقتصادی یک بخش یا شرکت در کشوری دیگر ازطریق روابط بین دولتها اقامه دعوی کند. پس کسب آگاهی بیشتر نسبت به مقرراتی که هر بخش اقتصادی مشمول آن خواهد شد، برای دست اندر کاران آن بخش ضروری است. گرچه WTO هنوز چندان به بخش انرژی به ویژه الکتریسیته نپرداخته است، اما باز هم نیاز به انجام چنین پژوهش هایی حتی در بخش الکتریسیته، اهمیت مبرم خود را از دست نمی‌دهد.

از سوی دیگر بعضی معتقدند پیوستن ایران به تجارت جهانی، لا اقل در کوتاه مدت با افزایش فقر و بیکاری توأم است و عده ای دیگر حل تمام مشکلات اقتصادی حتی در کوتاه مدت را در گرو عضویت ایران در WTO می‌دانند. آنچه مسلم است این امر بر اقتصاد ایران تأثیری جدی خواهد داشت. لذا ضروری است در عرصه خدمات برق نیز چنین تأثیری مورد پژوهش قرار گیرد. مسلماً پژوهش های عمیق تر، دقیق تر و مشخص تر در این زمینه می‌تواند به برنامه ریزی و آمادگی برای رویارویی با شرایط آتی و استفاده بهینه از تغییرات اجباری کمک کند. این پژوهش می‌خواهد در ارزیابی وتخمین این تأثیرات گام کوچکی به پیش گذارد.

مسئله اساسی و اصلی تحقیق

برای برخورد فعال با عضویت در WTO از زاویه خدمات برق، لازم است مقررات و موافقت نامه هایی که در این بخش مطرح است بررسی گردد. تسلط بیشتر بر اطلاعات مربوطه، هم قدرت چانه زنی در مذاکرات را بالا می‌برد و هم قابلیت انطباق با شرایط جدید را افزایش می‌دهد. اما طبیعی است که گردآوری مطلب در زمینه یاد شده نمی‌تواند کاری درخور یک رساله تلقی گردد. لذا علیرغم فقر منابع و اطلاعات به دلیل تازگی بحث انرژی در WTO ، در این پژوهش تلاش می‌شود تأثیر عضویت ایران در سازمان جهانی تجارت بر خدمات برق به طور کلی بررسی شود. کلی بودن بررسی به آن دلیل صورت می‌گیرد که اولاً در مباحث WTO به انرژی با نگاهی جامع برخورد می‌شود و همه انواع آن (برق، نفت، گاز،…) در یک چارچوب مورد بحث واقع می‌شود و تنها انرژی اتمی تا حدودی مستثنی است؛ ثانیاً هنوز سازمان جهانی تجارت به جزئیات مبحث انرژی نپرداخته است.

قلمرو تحقیق

با توجه به شکل‌گیری WTO در آغاز سال 1995، قلمرو زمانی تحقیق 7 سال گذشته را در بر می‌گیرد. در این پژوهش گرچه موضوع در عرصه جهانی پیگیری می‌شود، اما هدف از آن، اتکا به آمار و اطلاعات برای شمول آن بر ایران است. از این نظر تحقیق به جامعه دست اندرکاران و کارشناسان صنعت برق محدود می‌شود. خدمات برق موضوعی است که تحقیق به آن می‌پردازد. در این بعد، تولید، انتقال و توزیع و نیز هزینه و میزان مصرف برق مورد نظر خواهد بود. بنابراین قلمرو تحقیق عبارتست از:

زمانی: از تاریخ تأسیس سازمان جهانی تجارت در سال 1995

مکانی: در داخل کشور و محدود به صنعت برق و جامعه دست اندرکاران و کارشناسان این صنعت

موضوعی: تولید، انتقال و توزیع برق، هزینه و میزان مصرف آن

تحدید موضوع تحقیق

            این تحقیق به بررسی آثار مثبت و منفی پیوستن به  WTO نپرداخته‌است، بلکه با فرض الحاق قطعی ایران به سازمان جهانی تجارت، تأثیر این پیوستن را برخدمات برق از نظر تولید، انتقال، توزیع، مصرف، هزینه و آلودگی مطرح کرده‌است.

محدودیت‌های تحقیق

1.         مبحث انرژی و به‌ویژه الکتریسیته در سازمان جهانی تجارت موضوع جدیدی است.

2.     از تشکیل سازمان جهانی تجارت و انعقاد موافقتنامه  GATSمدت زمان زیادی نمی‌گذرد و هنوز تجربیات کشورهای دیگر در این زمینه در طول زمان مورد بررسی قرار نگرفته‌است.

3.     با توجه به جدید بودن موضوع و نیز با توجه به فراهم نبودن مشاهدات کمّی، دیدگاه‌های کیفی اشخاص به صورت پرسشنامه و رتبه‌بندی مورد توجه قرارگرفت.

4.         با توجه به ارتباط پسین‌ و پیشین بخش برق با دیگر بخشها، تجزیه ‌و تحلیل بخشی نمی‌تواند یک بررسی جامع به‌دست دهد.

فرضیه‌های تحقیق

1-       پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت با واقعی شدن هزینه برق مصرفی رابطه دارد.

2-       پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت با استفاده مطلوب از انرژیهای بدون آلودگی رابطه دارد.

3-       پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت با افزایش تولید برق رابطه دارد.

4-       پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت با افزایش برق مصرفی رابطه دارد.

5-       پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت با بهبود کیفیت انتقال برق رابطه دارد.

6-       پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت با بهبود توزیع برق رابطه دارد.

متغیرهای تحقیق

پیوستن ایران به WTO متغیر مستقل تحقیق است. واقعی شدن هزینه، استفاده مطلوب از انرژیهای بدون آلودگی، افزایش تولید، افزایش مصرف، بهبود کیفیت انتقال و بهبود توزیع مصرف برق متغیرهای وابسته تحقیق می‌باشند.

تعریف مفهومی واژه‌ها

        ·             GATT:

اختصار عبارت General Agreement on Tariffs and Trade به معنی موافقتنامه عمومی در زمینه تعرفه و تجارت است. این پیمان پس از جنگ جهانی دوم در سال 1947 پایه‌ریزی شد. از آن زمان 8 دوره مذاکره صورت گرفت که آخرین دور آن معروف به دور اروگوئه، به پیدایش سازمان جهانی تجارت منجر شد.

        ·             GATS:

اختصار عبارت General Agreement on Trade in Services به معنی موافقتنامه عمومی در زمینه تجارت خدمات است.

        ·             آژانس بین المللی GATT:

پس از شکل گیری سازمان جهانی تجارت، مقررات کالاییGATT  تحت عنوان گات 1994، همراه با GATS و TRIPs (مخفف Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights به معنی موافقت نامه در زمینه جنبه های تجاری حقوق مالکیت معنوی) سه بخش WTO را تشکیل می‌دهند.

        ·             پیوستن به WTO :

الحاق به WTO چهار مرحله دارد. همچنین مقدماتی در زمینه آزاد سازی تجارت و خصوصی سازی اقتصاد لازم است. پس از الحاق نیز بسیاری از قراردادها، فرصت و مهلتی برای اجرا پیش بینی کرده اند. مثلاً «موافقت نامه در مورد یارانه ها و اقدامات جبرانی»، استفاده از یک مرحله انتقالی 8 ساله را اجازه می‏دهد. ما گرچه فرصت یادشده را از دست داده‌ایم، اما همچنان در مواردی می‌توان از طریق چانه‌زنی، مهلت‌هایی گرفت. بهرحال مقصود از پیوستن به WTO تمام مراحل یاد شده است، مشروط به اینکه با توجه به قلمرو زمانی تحقیق، در اسناد WTO مندرج باشد.

        ·             تأثیر پیوستن به WTO:

 در اینکه پیوستن به WTO بر تمامی اقتصاد و لاجرم بر خدمات برق نیز تأثیر می‏گذارد، شکی نیست. می‌توان گفت فرضاً در نتیجه پیوستن به WTO ، با افزایش مبادلات تجاری، در فضای صلح آمیز و رقابتی، در شرایط خلع ید باندهای سیاسی از نفوذ در عرصه های اقتصادی، با افزایش قدرت خرید و آزادی عمل خریداران و نظایر آن، کالاهای برقی نیز نظیر همه کالاهای دیگر از رونقی بیشتر برخوردار می‌شود و در نتیجه میزان مصرف برق بالاتر می‌رود. البته این تحقیق بنا ندارد در گستره کلیات، بی رنگ شود. بلکه ادعا دارد مقررات و تأثیراتی را که مستقیماً به خدمات برق مربوط می‌شود مد نظر قرار خواهد داد. اما چون پیوستن به WTO طبق تعریف ارائه شده ما همه مراحل، مقدمات و مهلت های آینده را در بر می‌گیرد، مقررات مورد نظر نیز نه تنها شامل مبانی مندرج در گات، مقررات موجود سازمان جهانی تجارت، مذاکرات و تفاهم های دو یا چند جانبه کشورهای عضو می‌باشد، بلکه به خصوص پیشنهاد ها و دیدگاههای اعضا را شامل می‌شود. زیرا این پیشنهادات نیز در زمره اسناد و مدارک WTO می‌باشند که دیر یا زود به این یا آن شکل به تصویب خواهند رسید.

        ·             خدمات برق:

خدمات برق را می‌توان به اصلی (core) و حاشیه ای (non-core) تقسیم کرد. خدمات حاشیه ای به خدمات مهندسی و ساختمانی مرتبط با الکتریسیته نظیر ساخت و نصب نیروگاه گفته می‌شود. خدمات اصلی با عمده فروشی برق آغاز و به مصرف نهایی آن توسط مصرف کننده منتهی می‌شود. لذا شامل عمده فروشی، انتقال و توزیع و خرده فروشی برق می‌گردد. اما تولید برق در مقوله کالا قرار می‌گیرد. در این تحقیق مقصود از خدمات برق، هم خدمات اصلی مذکور و هم تولید برق می‌باشد.

        ·             انرژی بدون آلودگی:

 استفاده از هر نوع انرژی، انتشار آلاینده ها را به همراه دارد. به ویژه ذرات معلق  (SPM)، اکسیدهای ازت (NO_X) ، هیدروکربنها (CH) ، دی اکسید گوگرد (SO₂) ، و کربن (C) از جمله این آلاینده ها هستند. همچنین استفاده از انرژی در مواردی با تخریب مستقیم طبیعت همراه است. اما برخی از انرژی ها نظیر نیرو گاههای آبی با محیط زیست سازگار هستند. به این انرژی ها که آلودگی کمتری دارند، انرژی بدون آلودگی می‌گوییم.

تعریف عملیاتی واژه ها

شاخص هایی که بر اساس آن می‌توانیم به طور اجرایی متغیرهای خود را اندازه گیری کنیم به شرح زیر می‌باشد:

1- هزینه برق مصرفی اجزای گوناگونی دارد که از سوخت تا هزینه های هدر رفته را در بر می‌گیرد. برخی از این عوامل با آزاد سازی تجارت افزایش و برخی دیگر کاهش پیدا می‌کند. ضمن بررسی این اجزاء، ارزش انرژی مصرفی سنجیده می‏شود. اما با حذف یارانه ها، قیمت برق نیز افزایش خواهد یافت. بنابراین شاخص مورد نظر، از نسبت میان ارزش داده و ارزش ستانده به دست می‌آید.

2- میزان آلاینده های هوا که با استفاده از انواع نیروگاهها تولید می‌شود، با استفاده از ضرایب EPA (سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا) و نیز با اندازه گیری مستقیم آلاینده ها در نیروگاهها به دست می‌آید. با کمی سازی اثرات کیفی زیست محیطی، برای هر کیلو وات ساعت برق تولیدی هر نوع نیروگاه، هزینه اجتماعی به دست می‌آید. از این طریق می‌توان انرژیهای بدون آلودگی را تعیین نمود. برای آنکه معیار مناسبی در مورد استفاده مطلوب از انرژیهای بدون آلودگی به دست آوریم، درصد تولید این انرژیها به کل انرژی را در نظر می‌گیریم.

3- افزایش تولید برق را با ظرفیت نیروگاهها بر حسب مگاوات و افزایش بار پایه اندازه‌گیری می‌کنیم.

4-با استاندارد شدن تجهیزات انرژی بر، میزان مصرف برق کاهش می‌یابد. اما افزایش تقاضای این تجهیزات، بر میزان مصرف کل می‌افزاید. به هر حال میزان مصرف سالانه بر حسب کیلو وات ساعت به ازای هر نفر را می‌توان مبنای مقایسه مصرف قرار داد.

5- بهبود کیفیت انتقال را از طریق طول خطوط انتقال، سرعت انتقال با استفاده از شبکه سراسری و شبکه برق کشورهای همجوار، کاهش نوسانات،  و نبود قطع برق می‌توان سنجید. در مورد عامل آخر می‌توان گفت مدت زمان قطع برق در طی سال، اگر بنابر دلایل غیر مترقبه نباشد، بیانگر پایین بودن کیفیت انتقال است.

6-بهبود توزیع برق در این تحقیق با دو عامل کمی و کیفی سنجیده می‌شود. عامل کمی نسبت جمعیت تحت پوشش خدمات برق به کل جمعیت است که عددی بین صفر و یک بوده و در بهترین حالت بسیار نزدیک به یک است. عامل کیفی را می‌توان در رضایت مشتری خلاصه کرد که مبتنی بر نبود قطع برق، قیمت مناسب، اطمینان از تداوم عرضه بار و نبود افت و خیز جریان، برخورد مناسب توزیع کننده، مشخص بودن محاسبات و نظایر آن است. این عامل کیفی را تنها می‌توان با شاخص قدرت انتخاب مشتری سنجید. به عبارت دیگر مصرف کننده باید بتواند حداقل به دو سیستم توزیع دسترسی داشته باشد و در هر زمان از بین آنها دست به انتخاب بزند.

---

[1] مواردی که به این صورت مشخص شده‌است، به شماره منبع مربوطه اشاره می‌کند. برای مطالعه بیشتر در این موارد می‌توان از طریق شماره عطف یادشده در فهرست منابع، به کتاب و دیگر منابع اصلی مراجعه کرد.

[2]  اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، سه عضو یعنی هنگ‌کنگ، ماکائو، و جامعه اروپا کشور محسوب نمی‌شوند و تعداد اعضا 141 کشور است.

[3] اگر دقیق‌تر گفته‌شود، واتیکان در زمره این کشورهای ناظر است اما مذاکره‌ای برای الحاق ندارد.

[4] به‌این‌ترتیب بجز افغانستان، کشورهای زیر عضو WTO نیستند:

ایران، سوریه، لیبی، عراق، کره‌شمالی، ترکمنستان، سومالی، کومور، اریتره، لیبریا، گینه استوایی، سان‌مارینو، موناکو، کیریباتی، جزایر مارشال، جزایر میکرونزی، نائورو، پالائو، و تووالو