موتورهای جستجو چگونه کار می کنند؟

وقتی جستجویی در یک موتور جستجوگر انجام و نتایج جستجو ارایه می شود، کاربران در واقع نتیجه کار بخش های متفاوت موتور جستجوگر را می بینند. موتور جستجوگر قبلا" پایگاه داده اش را آماده کرده است و این گونه نیست که درست در همان لحظه جستجو، تمام وب را بگردد. بسیاری از خود می پرسند که چگونه ممکن است گوگل در کمتر از یک ثانیه تمام سایت های وب را بگردد و میلیون ها صفحه را در نتایج جستجوی خود  ارایه کند؟

گوگل و هیچ موتور جستجوگر دیگری توانایی انجام این کار را ندارند. همه آنها در زمان پاسخ گویی به جستجوهای کاربران، تنها در پایگاه داده ای که در اختیار دارند به جستجو می پردازند و نه در وب! موتور جستجوگر به کمک بخش های متفاوت خود، اطلاعات مورد نیاز را قبلا" جمع آوری، تجزیه و تحلیل می کند، آنرا در پایگاه داده اش ذخیره می نماید و به هنگام جستجوی کاربر تنها در همین پایگاه داده  می گردد. بخش های مجزای یک موتور جستجوگر عبارتند از:

Spider یا عنکبوت

Crawler یا خزنده

Indexer یا بایگانی کننده

Database یا پایگاه داده

Ranker یا سیستم رتبه بندی

الف Spider- (عنکبوت)
اسپایدر یا روبوت (Robot)، نرم افزاری است که کار جمع آوری اطلاعات مورد نیاز یک موتور جستجوگر را بر عهده دارد. اسپایدر به صفحات مختلف سر می زند، محتوای آنها را می خواند، لینکها را دنبال می کند، اطلاعات مورد نیاز را جمع آوری می کند و آنرا در اختیار سایر بخش های موتور جستجوگر قرار می دهد. کار یک اسپایدر، بسیار شبیه کار کاربران وب است. همانطور که کاربران، صفحات مختلف را بازدید می کنند، اسپایدر هم درست این کار را انجام می دهد با این تفاوت که اسپایدر کدهای HTML صفحات را می بیند اما کاربران نتیجه حاصل از کنار هم قرار گرفتن این کدها را.

اما یک اسپایدر آنرا چگونه می بیند؟
برای این که شما هم بتوانید دنیای وب را از دیدگاه یک اسپایدر ببینید، کافی است که کدهای HTML صفحات را مشاهده کنید.برای این کار به شکلهای زیر نگاه کنید.

اسپایدر، به هنگام مشاهده صفحات، بر روی سرورها رد پا برجای می گذارد. شما اگر اجازه دسترسی به آمار دید و بازدیدهای صورت گرفته از یک سایت و اتفاقات انجام شده در آن را داشته باشید، می توانید مشخص کنید که اسپایدر کدام یک از موتورهای جستجوگر صفحات سایت را مورد بازدید قرار داده است

اسپایدرها کاربردهای دیگری نیز دارند، به عنوان مثال عده ای از آنها به سایت های مختلف مراجعه می کنند و فقط به بررسی فعال بودن لینک های آنها می پردازند و یا به دنبال آدرس ایمیل (Email) می گردند.

ب- Crawler (خزنده)
کراولر، نرم افزاری است که به عنوان یک فرمانده برای اسپایدر عمل می کند. آن مشخص می کند که اسپایدر کدام صفحات را مورد بازدید قرار دهد. در واقع کراولر تصمیم  می گیرد که کدام یک از لینک های صفحه ای که اسپایدر در حال حاضر در آن قرار دارد، دنبال شود. ممکن است همه آنها را دنبال کند، بعضی ها را دنبال کند و یا هیچ کدام را دنبال نکند.

کراولر، ممکن است قبلا" برنامه ریزی شده باشد که آدرس های خاصی را طبق برنامه، در اختیار اسپایدر قرار دهد تا از آنها دیدن کند. دنبال کردن لینک های یک صفحه به این بستگی دارد که موتور جستجوگر چه حجمی از اطلاعات یک سایت را می تواند (می خواهد) در پایگاه داده اش ذخیره کند. همچنین ممکن است اجازه دسترسی به بعضی از صفحات به موتورهای جستجوگر داده نشده باشد.

شما به عنوان دارنده سایت، همان طور که دوست دارید موتورهای جستجوگر اطلاعات سایت شما را با خود ببرند، می توانید آنها را از بعضی صفحات سایت تان دور کنید و اجازه دسترسی به محتوای آن صفحات را به آنها ندهید. موتور جستجو اگر مودب باشد قبل از ورود به هر سایتی ابتدا قوانین دسترسی به محتوای سایت را (در صورت وجود) در فایلی خاص بررسی می کند و از حقوق دسترسی خود اطلاع می یابد. تنظیم میزان دسترسی موتورهای جستجوگر به محتوای یک سایت توسط پروتکل Robots انجام می شود. به عمل کراولر ، خزش (Crawling) می گویند.

ج- Indexer (بایگانی کننده)
تمام اطلاعات جمع آوری شده توسط اسپایدر در اختیار ایندکسر قرار می گیرد. در این بخش اطلاعات ارسالی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند و به بخش های متفاوتی تقسیم می شوند. تجزیه و تحلیل بدین معنی است که مشخص می شود اطلاعات از کدام صفحه ارسال شده است، چه حجمی دارد، کلمات موجود در آن کدامند، کلمات چندبار تکرار شده اند، کلمات در کجای صفحه قرار دارند و ... .

در حقیقت ایندکسر، صفحه را به پارامترهای آن خرد می کند و تمام این پارامترها را به یک مقیاس عددی تبدیل می کند تا سیستم رتبه بندی بتواند پارامترهای صفحات مختلف را با هم مقایسه کند. در زمان تجزیه و تحلیل اطلاعات، ایندکسر برای کاهش حجم داده ها از بعضی کلمات که بسیار رایج هستند صرفنظر می کند. کلماتی نظیر a ، an ، the  ، www ، is و ... . از این گونه کلمات هستند.

د - Database (پایگاه داده)
تمام داده های تجزیه و تحلیل شده در ایندکسر، به پایگاه داده ارسال می گردد. در این بخش داده ها گروه بندی، کدگذاری و ذخیره می شود. همچنین داده ها قبل از آنکه ذخیره شوند، طبق تکنیکهای خاصی فشرده می شوند تا حجم کمی از پایگاه داده را اشغال کنند. یک موتور جستجوگر باید پایگاده داده عظیمی داشته باشد و به طور مداوم حجم محتوای آنرا گسترش دهد و البته اطلاعات قدیمی را هم به روز رسانی نماید. بزرگی و به روز بودن پایگاه داده یک موتور جستجوگر برای آن امتیاز محسوب می گردد. یکی از تفاوتهای اصلی موتورهای جستجوگر در حجم پایگاه داده آنها و همچنین روش ذخیره سازی داده ها در پایگاه داده است.

و- Ranker (سیستم رتبه بندی)
بعد از آنکه تمام مراحل قبل انجام شد، موتور جستجوگر آماده پاسخ گویی به سوالات کاربران است. کاربران چند کلمه را در جعبه جستجوی (Search Box) آن وارد می کنند و سپس با فشردن Enter منتظر پــاسخ می مانند. برای پاسخگویی به درخواست کاربر، ابتدا تمام صفحات موجود در پایگاه داده که به موضوع جستجو شده، مرتبط هستند، مشخص می شوند. پس از آن سیستم رتبه بندی وارد عمل شده، آنها را از بیشترین ارتباط تا کمترین ارتباط مرتب می کند و به عنوان نتایج جستجو به کاربر نمایش می دهد.

حتی اگر موتور جستجوگر بهترین و کامل ترین پایگاه داده را داشته باشد اما نتواند پاسخ های مرتبطی را ارایه کند، یک موتور جستجوگر ضعیف خواهد بود. در حقیقت سیستم رتبه بندی قلب تپنده یک موتور جستجوگر است و تفاوت اصلی موتورهای جستجوگر در این بخش قرار دارد. سیستم رتبه بندی برای پاسخ گویی به سوالات کاربران، پارامترهای بسیاری را در نظر می گیرد تا بتواند بهترین پاسخ ها را در اختیار آنها قرار دارد.

یک موتور جستجوگر به وسیله الگوریتمی که در اختیار دارد، تصمیم می گیرد که صفحات مرتبط را چگونه در نتایج جستجو مرتب و رتبه بندی کند. در حال حاضر قدرتمندترین سیستم رتبه بندی را گوگل در اختیار دارد.

مفاهیم و اصطلاحات دنیای جستجو و موتورهای جستجوگر

قبل از شروع گفتگو درباره هر موضوعی نیاز به آن است که مفاهیم اولیه و اصطلاحات رایج در آن موضوع، بیان شود تا طرفین گفتگو راحت تر به منظور یکدیگر پی ببرند. برخی از مفاهیم و اصطلاحات حوزه SEO در این مقاله شــرح داده شده است.

Spider, Crawler, Robot
نرم افزاری است که کار جمع آوری اطلاعات از صفحات سایتهای مختلف را بر عهده دارد.

Directory
فهرست. نوعی از موتورهای جستجوگر که پایگاه داده آن توسط ویراستاران تکمیل می گردد. در آنها سایتها در گروههایی موضوعی دسته بندی می شوند.

Keyword
بــه واژه ها ی مهم (کلیدی) هر صفحه گفته می شود. اما غالبا" منظور کلماتی است که دوست داریم با آنها رتبه های مناسبی کسب کنیم.

Keyword Density
چگالی کلمه، منظور تعداد دفعات تکرار واژه های کلیدی در مقایسه با سایر کلمات متن است.

Keyword Staffing
تکرار یک کلمه به دفعات و پشت سر هم به منظور بالا بردن چگالی کلمه. این کار تقلب محسوب می شود.

Tinny Text
نوشتن متن با اندازه های بسیار کوچک و ریز به گونه ای که کلمات بسیاری بدین ترتیب در یک خط قرار داده می شود و به سختی نیز در صفحه قابل رویت هستند. نوشتن مطالب به این صورت، تقلب محسوب است.

Invisible Text
متن نامرئی. منظور استفاده از متن های همرنگ با پس زمینه صفحه است. متن هایی که از دید کاربران مخفی می ماند. به عنوان مثال اگر پس زمینه یک صفحه سیاه است، متن صفحه نیز با رنگ سیاه نوشته می شود تا دیده نشود . این نوع متن ها از مصادیق تقلب می باشند.

Spam
تقلب، به تمام تلاش هایی گفته می شود که به کمک آن سعی می شود از راه های غیر معمول، رتبه های بالایی کسب شود. یا در اختیار گذاردن اطلاعاتی که موتورهای جستجوگر آنرا دوست ندارند (اطلاعات ناخواسته) مانند تکرار یک کلمه به دفعات و پشت سر هم، استفاده از متن های هم رنگ زمینه و ...

ALT tag
محتوای این شناسه، متنی است که یک عکس را توضیح می دهد.

Deep Crawl
به معنای این است که موتور جستجوگر، می تواندصفحات زیادی از یک سایت را در پایگاه داده اش قرار دهد. موتور جستجوگر هرچه پایگاه داده اش بزرگتر باشد، صفحات بیشتری از یک سایت را می تواند در پایگاه داده اش قرار دهد. همه موتورهای جستجوگر دارای این ویژگی نمی باشند.

Robots.txt
با این فایل متنی و ساده، میزان دسترسی موتور جستجوگر به محتوای یک "سایت" را می توان کنترل کرد.

META robots tag
به کمک این شناسه میزان دسترسی موتور جستجوگر به محتوای یک "صفحه" را می توان کنترل کرد.

Link
پیوند. در واقع پلی بین دو صفحه است. به کمک آن می توان از یک صفحه به صفحه دیگر رفت.

Link Popularity
مقصود این است که چه تعداد از سایت های دیگر به سایتی مشخص لینک کرده اند یا اینکه از چند سایت دیگر می توان به کمک پیوندها به سایتی مشخص رفت.

Link Reputation
اشاره به این دارد که سایر سایتها درباره سایتی که بدان لینک داده اند، چه می گویند. عموما در این موارد عنوان، متن لینک و کلمات اطراف لینک در سایت مقصد، بررسی می شوند.

Learn Frequency
بعضی از موتورهای جستجوگر می توانند تشخیص دهند که محتوای صفحات پس از چه مدتی تغییر می کند (به روز می گردد) و بعد از آن مدت به آن صفحات مراجعه می کنند.

URL-Uniform Resource Locator
به آدرس منحصر به فرد هر منبع موجود در اینترنت گفته می شود. این منبع می تواند یک صفحه وب، یک فایل متنی و... باشد

Stop Word
به کلماتی گفته می شود که در کل اینترنت از آنها بسیار استفاده شده است. کلماتی نظیرthe, a, an, web www, home page, و ...

Meta tags
به کمک این شناسه ها، اطلاعاتی از صفحه در اختیار بینندگان (موتور جستجوگر، مرورگرها و ...) قرار داده می شود.

META Keywords
به کمک آن، کلمات کلیدی صفحه در اختیار موتورهای جستجوگر قرار داده می شود.

META Description
به کمک آن، توضیحی مختصر از صفحه در اختیار موتورهای جستجوگر قرار داده می شود.

Stemming
به معنای این است که موتور جستجوگر می تواند صورت های مختلف یک کلمه را جستجو کند. به عنوان مثال با جستجوی swim موتور جستجوگر به دنبال swimmer ، swimming نیز می گردد. همه موتورهای جستجوگر دارای این ویژگی نمی باشند.

Rank
رتبه یک صفحه در نتایج جستجو است زمانی که جستجویی مرتبط با محتوای آن صفحه انجام می شود.

Spam indexing
منظور طراحی و معرفی صفحاتی به موتورهای جستجوگر است که کیفیت نتایج جستجو را پایین می آورند. موتورهای جستجوگر تمایل دارند که کاربران بارها و بارها به آنها مراجعه کنند و کیفیت بالای نتایج می تواند این روند را تضمین کند. لذا آنها هرکدام به نوعی سعی در تشخیص صفحاتی دارند که کیفیت نتایج جستجو را پایین می آورد. برخی از این موارد عبارتند از: ساختن صفحاتی که همگی دارای محتوای یکسانی اند، تکرار یک کلمه بیش از حد و ...

Comment
توضیحاتی است که طراحان سایت در لا به لای کدهای HTML می گنجانند تا برای فهمیدن وظیفه بخش های متفاوت کدهای HTML در مراجعات آتی نیازی به صرف وقت بسیار نداشته باشند.

گوگل محبوبترین موتور جستجو:

ا«گوگل» یکى از بزرگ‌‌ترین موتورهاى جست‌وجوى جهان در اینترنت است که بیش از تمام موتورهاى جست‌وجوى دیگر و به ویژه براى فارسى زبان‌‌ها، کاربرد دارد.
به دلیل قابلیت‌‌هاى گوگل(Google)، اغلب کاربران تمایل دارند براى جست‌وجوى اطلاعات در تصاویر و صفحات از این موتور جستجو که قابلیت جست‌وجوى فارسى نیز دارد، استفاده کنند.
بنابراین گزارش، توسط گوگل، مى‌‌توان به جست‌وجوى تصاویر، ترجمه صفحات وب، فایل‌‌هایPDF، لینک‌‌هاى درون Cached نگه‌‌داشته شده، صفحات مشابه‌‌ و افرادى که به کاربران لینک کرده‌‌اند، پرداخت.
گفتنى است، اگر چه گوگل به عنوان یکى از مشهورترین موتورهاى جست‌وجو، تقریبا براى تمام کاربران شناخته شده است‌‌، ولى بسیارى از کاربران با کاربردها و قابلیت‌‌هاى ویژه این موتور جست‌وجو آشنا نیستند. این گزارش حاکى است، گوگل، سد زبان را با قابلیت ترجمه جدید خود(بتا) شکسته و با استفاده از قابلیت ترجمه با ماشین، این موتور به انگلیسى زبانان قابلیت استفاده از بسیارى صفحات غیر انگلیسى را مى‌‌دهد. همچنین، توسط این موتور مى‌‌توان به جست‌وجوى بیش از 250 میلیون تصویر قابل مشاهده در فهرست پرداخت و یا فایل‌‌هاى PDF را مورد جست‌وجو قرار داد، فهرست سندهایى که گوگل براى کاربران مى‌‌یابد، اکنون فایل‌‌هاى PDF را نیز در بر مى‌‌گیرد و ذخیره‌سازى یک عکس از هر صفحه به عنوان نسخه پشتیبان براى زمانى که صفحه اصلى موجود نباشد، از دیگر امکانات این موتور است.
گفتنى است، وقتى کاربر بر روى Similar pages براى دیدن نتیجه یک جست‌وجو کلیک کند، گوگل به صورت خودکار صفحات مربوطه را براى رسیدن به نتیجه، اکتشاف مى‌‌کند، با تایپ آدرس مقابل کلمه Link در محل جست‌وجوى گوگل مى‌‌توان کسانى که به آدرس تایپ شده کاربر لینک داده‌‌اند را، دریافت کرد.
همچنین، با قرار دادن آدرس دامین یک سایت در مقابل کلمه Sit در محل جست‌وجوى گوگل مى‌‌توان جست‌وجوى خود را به دامین آن سایت محدود کرد و در آخر با کلیک کردن بر روى گزینه«یا شانس یا اقبال» (I m feeling lucky)، مى‌‌توان به اولین صفحه وبى که گوگل جست‌وجو کرده رفت، بدون آن‌‌ که نتایج دیگر جست‌وجو را مشاهده کرد.

بر اساس تازه‌ترین نظرسنجی انجام شده ، "Google" به عنوان محبوب ترین موتور جستجوگر برای کاربران ایرانی شناخته شد.
در این نظرسنجی که در سایت "ایران سئو" انجام شد، از کاربران خواسته شده است تا "موتور جستجوگر محبوب" خود را مشخص کنند.
بنا بر نتایج به دست آمده از نظرسنجی مذکور، سایت گوگل با اختلاف زیادی در رده اول با کسب ‪ ۶۷درصد آراء و سایت "یاهو" با کسب ‪ ۱۲درصد آراء در رده دوم قرار گرفته است.
رتبه‌های بعدی این نظر سنجی به"‪ASK" با ‪ ۱۱درصد و "MSN" با سه درصد اختصاص یافته است.
پنج درصد آرا نیز به سایر موتورهای جستجوگر داده شد.
بنا بر گزارش سایت ایران سئو ، مقایسه این نظرسنجی با نمونه‌های مشابه که در خارج از کشور انجام شده است، نشان می‌دهد که اختلاف گوگل با رقبای اصلی آن یعنی یاهو و ‪ MSNبسیار چشمگیر است.
در این گزارش امده است: پشتیبانی مناسب گوگل از زبان فارسی مهمترین دلیل در کسب این جایگاه است.
در این نظرسنجی دو هزار و ۵۰۷ کاربر اینترنت شرکت کرده اند.

بزرگترین بانک‌های اطلاعاتی جهان

حدس بزنید بزرگ‌ترین بانک‌های اطلاعاتی (Database) جهان کدامند؟ برای یافتن پاسخ کافی است حضور ذهن داشته باشید تا نام دوتا از بزرگ‌ترین‌ها را به خاطر بیاورید. بله! آن‌ها گوگل و یاهو هستند. این بانک‌های اطلاعاتی غول‌آسا یک نسخه از جدیدترین صفحات وب اکثر سایت‌های اینترنتی جهان را در خود ثبت کرده‌اند. البته بحث درباره این که کدام یک از این دو بانک بزرگ‌تر است، سال‌هاست جریان دارد و گویا پایانی هم برای آن متصور نیست.
مقامات مسئول هریک از دو سایت آمار متفاوتی درباره خود و دیگری ارائه می‌دهند و البته طرفداران این دو رقیب نیز نظرات متفاوتی دارند. با این وجود، از شواهد چنین برمی‌آید که دیتابیس گوگل به مراتب بزرگ‌تر از یاهو است و این را می‌توان از تفاوت تعداد صفحات ثبت شده در موتور جست‌وجوی این دو و نیز تعداد مراجعات از هر یک از آن‌ها به یک سایت مشخص حدس زد.

از سال 2001 به این سو، یک شرکت تحقیقاتی به نام وینتر (Winter) دست به ابتکار جالبی زده است. این شرکت تلاش می‌کند هر دو سال یک‌بار فهرست بزرگ‌ترین بانک‌های اطلاعاتی جهان را براساس یک روش پژوهشی معین تهیه و منتشر کند. تحقیق وینتر فقط آن دسته از شرکت‌هایی را شامل می‌شود که حجم دیتابیس مورد استفاده آن‌ها حداقل یک ترابایت (هزار گیگابایت) باشد.
با این حال، چون هدف این شرکت از تهیه فهرست رده‌بندی مذکور، مقایسه قدرت و کارایی نرم‌افزارهای تجاری مدیریت بانک‌های اطلاعاتی است، متأسفانه نام گوگل در این رده‌بندی دیده نمی‌شود؛ زیرا گوگل از یک سیستم فایلی ویژه استفاده می‌کند و به هیچ نرم‌افزار تجاری خاص برای ایجاد بانک اطلاعاتی خود متکی نیست. بنابراین می‌توان حدس زد که اولین نام در فهرست ده دیتابیس بزرگ جهان در این فهرست، همان یاهو است.

یاهو در صدر
طبق گزارش شرکت وینتر در سال 2005، بانک‌اطلاعاتی یاهو بیش از صد ترابایت ( صدهزار گیگابایت) حجم دارد. جالب است بدانید این دیتابیس عظیم‌ روی نرم‌افزار مشهور اوراکل و سیستم‌عامل قدرتمند یونیکس بنا شده است. یاهو نرم‌افزار اوراکل را مستقیماً از شرکت اوراکل خریداری کرده است، اما سرورهای یاهو از نوع Prime Power و ساخت شرکت فوجیتسو زیمنس است و سیستم ذخیره‌سازی اطلاعات این بانک اطلاعاتی غول‌آسا را شرکتEMC  به یاهو فروخته است.

                                                                               تهیه و تنظیم

                                                            سید محمد حسین سعادت بهشتی

--------

توصیح: در این نوشته از اطلاعات موجود در اینترنت استفاده شده است که در همه موارد به مراجع لینک لازم داده نشده است.  در یک مورد - که مورد اصلی هم هست - به سایت ایران سئو لینک داده شده است. در بخش دیگری نیز مقاله آقای بهروز نوعی پور در ماهنامه شبکه آمده است که لینک مطلب را می توانید دنبال کنید. قسمت گوگل توسط ایلنا تهیه شده است که لینک آن ذکر گردیده است.

عوامل آموزشی مانع توسعه آموزش‌های الکترونیکی در آموزش و پرورش

   روزنامه سرمایه٬ شماره ۴۹۴ روز دوشنبه یازدهم تیر ماه سال ۱۳۸۶

مریم ایزی‌٬ ‌کارشناس ارشد تکنولوژی آموزشی

امروزه بسیاری از مدارس و مراکز آموزشی به بهره‌گیری از آموزش‌های الکترونیکی روی آورده‌اند و در این راستا فعالیت‌های زیادی در حال انجام است. آموزش و پرورش کشورمان طی سال‌های گذشته هزینه‌کنندهء بزرگ‌ترین رقم بودجهء دولت در زمینهء توسعهء آموزش‌های الکترونیکی بوده است، لیکن آنچه که مشاهده می‌شود، حکایت از درصد بالای عدم موفقیت و شکست پروژه‌های آموزش‌های الکترونیکی دارد.

با توجه به اهمیت نظام آموزش و پرورش در تربیت  نیروی انسانی متخصص برای نظام‌های اجتماعی در عصر فن‌آوری اطلاعات، تربیت نیروی انسانی آشنا و مسلط به این فن‌آوری از اهداف بنیادی نظام‌های آموزشی در تمام کشورهای دنیا اعم از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است. به عنوان مثال کشور استرالیا برنامه‌ریزی کرده بود که طی سال‌های 2001 تا 2006، شش میلیون دلار برای برنامه‌های آنلاین سرمایه‌گذاری کند. در کشور ایران نیز رساندن نسبت دانش‌آموز به رایانه به10/1 در دورهء متوسطه ،کودکان استثنایی، تربیت معلم و کاردانی فنی حرفه‌ای و به20/1 در دورهء راهنمایی و ابتدایی تا پایان برنامهء پنجم٬ جزو اهداف سازمان آموزش و پرورش است.

   بنابراین آنچه که در عرصهء آموزش‌های الکترونیکی بیش از پیش حایز اهمیت است، شناخت عوامل موثر در توسعهء آموزش‌های الکترونیکی در آموزش و پرورش است. این مقاله ضمن بررسی عوامل موثر بر توسعهء آموزش‌های الکترونیکی در نظر دارد با شناسایی موانع توسعهء آن در آموزش و پرورش، موجبات اثربخشی و کارآمدی به کارگیری این فن‌آوری‌ها را در فرآیند یاددهی- یادگیری فراهم سازد.

در این میان می‌توان به عواملی از قبیل فنی و تکنولوژیکی، فرهنگی و اجتماعی، حقوقی و اداری، راهبردی، اقتصادی و آموزشی(پداگوژیکی) اشاره کرد که این مقاله در مرحلهء نخست به گزارش نتایج موانع آموزشی می پردازد که از میان موانع آموزشی موجود از دیدگاه دبیران، موارد نبود کتابخانه‌های الکترونیکی مناسب؛ کمبود زمان معلمان در آموزش وب محور؛ ناهماهنگی  برنامهء درسی جاری با برنامه‌های آموزش الکترونیکی به عنوان مهم‌ترین موانع گزارش شده‌اند. بنابراین توجه به موانع آموزشی موجود قبل از پیاده‌سازی آموزش‌های الکترونیکی ضروری است.

موانع توسعه آموزش الکترونیکی

پلگرام (2001) محقق حوزهء فن‌آوری اطلاعات٬ طی پژوهشی که در ترکیه در یکی از شهرهای کرانهء غربی دریای سیاه در 18 مدرسه انجام داد، موانع اصلی به کارگیری  ICT  را از قبیل تعداد کم رایانه‌ها، دانش و مهارت اندک معلمان، دشواری تلفیق  ICT  با آموزش، زمانبندی استفاده از رایانه، کمبود لوازم جانبی، کمبود نسخه‌های نرم‌افزار‌ها، وقت کم معلم، کافی نبودن زمان دسترسی همزمان و کمبود بازرس و کمک‌های فنی عنوان کرد.

نتایج پژوهش پریسلار  (2002) نیز که در سال‌های 1998 و 2001 به بررسی موانع به کارگیری اینترنت در مدارس پرداخته، نشان داد که دسترسی به اینترنت با سرعت کم در سال 1998 با 8/29 درصد و در سال 2001 با 8/40 درصد، پشتیبانی ناکافی در سال 1998 با 4/43 درصد و در سال 2001 با 37 درصد و تعداد رایانه در سال 1998 با 2/51 درصد و در سال 2001 با 36 درصد به عنوان مانع از دیدگاه هماهنگ‌سازان کامپیوتری مطرح شده است.

همچنین پژوهش نگارنده (1386) با عنوان بررسی موانع توسعه آموزش الکترونیکی در آموزش متوسطه شهر تهران که نظر 236 دبیر از دبیرستان‌های شهر تهران را مورد بررسی قرار داده، نشان داد که از میان موانع فنی و تکنولوژیکی، فرهنگی و اجتماعی، حقوقی و اداری، راهبردی، آموزشی و اقتصادی 57 درصد از پاسخ‌دهندگان خاطر نشان کرده‌اند که عوامل آموزشی موجود تا حد زیادی مانع توسعهء آموزش‌های الکترونیکی در مدارسشان است که در این میان پاسخ‌دهندگان از بین  18 عامل آموزشی به ترتیب  نبود کتابخانه‌های الکترونیکی مناسب؛ کمبود زمان معلمان در آموزش وب محور؛ ناهماهنگی  برنامهء درسی جاری با برنامه‌های آموزش الکترونیکی را به عنوان بیش‌ترین مانع گزارش کرده‌اند که فراوانی درصدی آن‌ها به ترتیب 7/76، 75، 3/70 درصد  عنوان شده است.   

در مقابل کم‌ترین مانع آموزشی گزارش شده از طرف دبیران به ترتیب عبارتند از بالا بودن دانش و مهارت دانش‌آموزان نسبت به  معلمان 6/38 درصد؛ عدم تمایل دانش‌آموزان به تغییر نقششان از انفعالی به دانش‌آموز فعال در فرآیند یادگیری39 درصد؛ و مقاومت معلمان در برابر  نظام آموزش الکترونیکی 6/38 درصد  بوده که فراوانی طبقهء کم و خیلی کم در این مقوله‌ها به ترتیب 4/25 درصد و مورد دوم و سوم هر کدام 25 درصد گزارش شده است.   

علاوه بر این دبیران عدم انگیزهء خود را  با 5/58 درصد به عنوان مانعی برای توسعهء آموزش‌های الکترونیکی دانسته‌اند و بر نبود  نظارت جدی آموزشی تاکید کرده‌اند. نبود کتابخانه‌های الکترونیکی مناسب از نظر دبیران 7/76 درصد تاثیر زیادی بر توسعه‌نیافتگی آموزش الکترونیکی دارد و کمبود شناخت نسبت به نیازهای آموزشی جدید نیز از دیگر مواردی است که دبیران به آن به عنوان مانع اشاره دارند.

پژوهش‌های یادشده حاکی از آن است که بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگان عوامل آموزشی را مانع توسعهء آموزش‌های الکترونیکی عنوان کرده‌اند. بنابراین پیشنهاد می‌شود برای به کارگیری آموزش‌های الکترونیکی نباید شتابزده عمل کرد٬  بلکه باید قبل از تجهیز مدارس و ورود سخت‌افزارها در جهت شناسایی مشکلات آموزشی اقدام به نیازسنجی کرد و با توجه به پیچیدگی نرم‌افزارهای موجود باید در جهت تولید و انتشار نرم‌افزارهای مناسب نظام آموزش و پرورش و هماهنگ با برنامهء درسی جاری اقدامات لازم انجام شود. با وجود فقدان معیارهای مناسب ارزیابی میزان به کارگیری این فن‌آوری‌ها توسط دانش‌آموزان، پیشنهاد می‌شود معیارهای معینی در این خصوص تدوین شود.

همچنین با توجه به این‌که  معلمان نقش اصلی را در فرآیند ورود آموزش‌های الکترونیکی به آموزش و پرورش دارند پیشنهاد می شود برنامه‌هایی جهت آشنایی دبیران با سیستم‌های آموزش الکترونیکی و برنامه‌هایی جهت ارتقای مهارت‌های  IT  دبیران در کلاس‌های ضمن خدمت گنجانده شود.

قابل توجه است، پژوهش ایزی (1386) نشان داد بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگان عامل عدم کیفیت مواد آموزشی شبکه‌ای را  مانع توسعهء آموزش‌های الکترونیکی عنوان کرده‌اند. بر این اساس پیشنهاد می‌شود تیمی متشکل از  کمیتهء راهبری (که به تهیهء اهداف کلی و ابعاد مالی آن می پردازد)، طراحان و تکنولوژیست‌های آموزشی و مدیران برنامه جهت طراحی مواد آموزشی شبکه‌ای ایجاد شود.

معلم در مدرسه هوشمند٬ آموزگار نیست.

روزنامه سرمایه٬ شماره ۴۹۴ روز دوشنبه یازدهم تیر ماه سال ۱۳۸۶

محمدعلی رستمی‌نژاد‌ ‌٬‌ مدرس دانشگاه

نیروی انسانی کارآزموده و حرفه‌ای یا معلم الکترونیک مهم‌ترین جزء مدارس هوشمند است. از آن‌جا که در مدارس هوشمند (الکترونیکی) رسانه‌های متنوعی وجود دارد، معلم دیگر نقش رسانهء آموزش و انتقال‌دهنده را ندارد، بلکه یک تسهیل‌کنندهء یادگیری و آموزیار است. معلم باید برای پذیرش نقش جدید خود آموزش ببیند و قابلیت‌های لازم را در زمینهء‌ کار با تجهیزات الکترونیکی کسب کند.

در این راستا بانک جهانی 10 درس را برای فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات  (ICT)  در تعلیم و تربیت کشورهای در حال توسعه یادآوری می‌کند که درس هشتم آن «آموزش، آموزش و آموزش» است و آموزش حرفه‌ای معلمان را اساس به کارگیری موفق تکنولوژی در آموزش می‌داند.

مدرسهء هوشمند مدرسه‌ای است که همانند مدارس سنتی یک ساختمان اداری دارد، اما در آن به تجهیزات و سیستم‌های الکترونیکی برمی‌خوریم که قسمت اعظم فعالیت‌ها توسط آن‌ها انجام می‌گیرد.

در پروژه‌های آموزشی ایران، منظور از مدرسهء هوشمند یک مدرسهء تمام اتوماتیک و کامپیوتری نیست بلکه منظور مدرسه‌ای است که در آن از فن‌آوری اطلاعات و قابلیت‌های آن برای رسیدن به اهداف برنامهء درسی حداکثر استفاده می‌شود و با توجه به میزان و روش‌های به کارگیری با اندکی تفاوت سطحی در روش‌های به کارگیری فن‌آوری اطلاعات از آن تحت عناوینی چون مدارس مجازی، مدارس الکترونیکی، مدارس چند رسانه‌ای یا مانند آنچه در تجربهء کشور مالزی اتفاق افتاده، مدرسهء هوشمند یاد می‌کنند.   

مالزی و آمریکا

کشور مالزی از اوایل دههء 70 برای به کارگیری حداکثری قابلیت‌های فن‌آوری اطلاعات در تمام زمینه‌ها به ویژه در حیطهء آموزش و پرورش که شامل مدارس هوشمند نیز می‌شد برنامه‌ریزی کرد و هدفش حرکت به سوی اقتصاد دانش محور و رشد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات  (ICT)  در صنعت و ایجاد زمینه‌های اشتغال در آی‌سی‌تی بود، به طور کلی هدف از طرح مدارس هوشمند تبدیل کلاس‌های معمولی به کلاس‌های الکترونیکی بود که در آن معلم به جای انتقال دانش و اطلاعات سعی در توسعهء قدرت قضاوت دانش‌آموزان در انتخاب اطلاعات از منابع مختلف و فراهم‌سازی زمینهء یادگیری مادام‌العمر در دانش‌آموزان و شهروندان مالزی داشت. در مدارس هوشمند مالزی مواد یاددهی - یادگیری الکترونیکی انفرادی شده و قابلیت‌های چند رسانه‌ای بودن در درس‌های مختلف ریاضی، علوم و... از ضروریات یک مدرسهء الکترونیکی (هوشمند) است که در بهترین حالت معلم و دانش‌آموز در مدرسه با مشارکت یکدیگر با استفاده از برخی از نرم‌افزارها و با کمک هماهنگ‌ساز  ICT  در مدرسه اقدام به طراحی و تولید مواد یاددهی و یادگیری می‌کنند و یا این‌که این مواد و رسانه‌ها توسط واحدهای تجاری طراحی و تولید شده و در اختیار مدرسه قرار می‌گیرد. عنصر دوم زیرساخت تکنولوژیکی است که جزو ابتدایی‌ترین شرایط لازم برای مدارس هوشمند است. زیرساخت‌های تکنولوژیکی در درجهء اول کامپیوتر و لپ‌تاب و کامپیوترهای جیبی است. در این‌جا توجه به زیرساخت‌های تکنولوژیکی گزارش شده توسط مرکز آمار ملی آموزش آمریکا درخور توجه است: به گزارش این مرکز در سال 2005 معادل 94 درصد از مدارس در کلاس‌های درس، کارگاه، کتابخانه و... به کامپیوتر و اینترنت به صورت همزمان دسترسی داشته‌اند. در صورتی که این میزان در سال 1994 معادل سه درصد بوده است. نکتهء قابل توجه دیگر در مورد زیرساخت‌های تکنولوژیکی نسبت کامپیوتر به دانش‌آموز است. نسبت کامپیوتر به دانش‌آموز در سال 1998 معادل 12 به یک بوده، به این معنا که هر 12 دانش‌آموز در مدرسه یک کامپیوتر متصل به اینترنت داشته‌اند. حال آن‌که در سال 2005 این نسبت به 8/3 دانش‌آموز به یک کامپیوتر رسیده است. یعنی حدودا چهار دانش‌آموز در مدارس عمومی (نه غیرانتفاعی) یک کامپیوتر متصل به اینترنت داشته‌اند. قطعا از نظر زیرساخت فیزیکی مدارس محدود به کامپیوترهای شخصی  (PC)  نبوده است. بنابراین گزارش مدارس گویای این واقعیت بوده که 19 درصد از مدارس عمومی آمریکا امکان استفاده از کامپیوترهای جیبی و با حجم کم را برای معلمان و دانش‌آموزان خود فراهم کرده بودند که این نسبت در سال 2002 معادل 10 درصد بوده و در سال 2005 به 19 درصد رسیده است. حتی از نظر زیرساخت‌سخت‌افزاری 10 درصد از مدارس آمریکا کامپیوتر لپ‌تاب به دانش‌آموزان خود از یک روز تا یک سال تحصیلی امانت می‌دادند. از نظر شبکه و پهنای باند شبکهء مدارس در سال 2005 معادل 97 درصد از مدارس آمریکا به اینترنت با پهنای باند وسیع دسترسی داشته‌اند در صورتی که این رقم در سال 2000 معادل 80 درصد بوده است.

وضعیت میانگین کامپیوترها در کشور هنگ‌کنگ نیز در طرح ارزشیابی از پروژهء  IT  در مدارس تاییدکنندهء افزایش حجم زیرساخت‌ها بوده است. به گونه‌ای که در سال 2003 میانگین کامپیوترها در هر مدرسه ابتدایی _8/89 و در مدارس متوسطه 237 و در مدارس استثنایی 71 بوده است که این آمار و ارقام با وضعیت موجود و قابل مشاهده در ایران قابل مقایسه نیست.

در حوزهء زیرساخت علاوه بر کامپیوتر و شبکه، تجهیزاتی مانند انواع پروژکتورها، ویژیولایزرها و وی‌سی‌دی‌ها و تجهیزات الکترونیکی دیگر نیز قرار دارند.

مشاور هوشمند

در مدارس هوشمند آموزش نیروی انسانی محدود به معلمان نیست. بلکه مشاور مدرسهء هوشمند نیز کسی است که باید مطالعات عمیق در مورد روان‌شناسی اینترنت و تاثیرات روحی - روانی آن در دانش‌آموزان داشته باشد و ناهنجاری‌های رفتاری دانش‌آموزان را در نتیجهء به کارگیری تکنولوژی را شناخته و برای پیشگیری و درمان آن‌ها اقدام کند.

سیستم ادغام نیز یکی از اجزای مهم در مدارس هوشمند است که فرآیند‌ها و فعالیت‌هایی که در بخش‌های مختلف این مدارس صورت می‌گیرد را در یکدیگر ادغام می‌کند و از آن یک کل واحد قابل ارزیابی می‌سازد. این سیستم ارتباط بین عناصر مختلف یعنی سیستم کارآموزی، مواد و منابع یاددهی - یادگیری و... را برقرار می‌کند.

سیستم پشتیبانی یکی دیگر از اجزای مهم مدارس هوشمند است که این سیستم وظیفهء کمک و حمایت از معلمان و سایر دست‌اندرکاران این مدارس در مواقعی که مشکلاتی مانند مشکلات شبکه‌ای، سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و... پیش می‌آید، را بر عهده دارد.

سیستم مدیریت مدارس هوشمند که به یاری مدیریت مدرسهء هوشمند می‌شتابد، فعالیت‌های برنامه‌ریزی، مدیریت، نظارت و کنترل فرآیند‌ها در این مدارس را بر عهده دارد و به معلم در مدیریت کلاس کمک می‌کند و پیشرفت دانش‌آموزان و کارنامهء تحصیلی آن‌ها را ثبت، نگهداری و امکان ارتقای تحصیلی را فراهم می‌سازد.

به کارگیری اصطلاح «مدرسهء هوشمند» و امکان تداخل معنایی آن با برخی حوزه‌های دیگر، این نامگذاری را دچار چالش کرده است و شاید هم این نامگذاری ترجمه‌ای بیش نبوده است، اما آنچه که ما تحت عنوان سیستم‌های آموزش الکترونیکی می‌نامیم در درجهء اول نیاز به یک فعالیت سیستماتیک و منسجم در طراحی دارد که در آن تحت عنوان طراحی نظام آموزش الکترونیکی بر اساس الگوهای خاص طراحی آموزشی صورت می‌گیرد. در این فرآیند علاوه بر تمام مسایل حیاتی و پایه به مسایلی مانند به کارگیری نظریه‌های یاددهی - یادگیری در طراحی مواد یاددهی - یادگیری آموزش‌های الکترونیکی و افزایش انگیزهء معلمان و دانش‌آموزان و حتی مدیران در به کارگیری این فرآیند‌ها توجه می‌شود. به عبارتی تمام عناصر موثر در موفقیت یک سیستم آموزش الکترونیکی اعم از زیرساخت، نیروی انسانی، فرآیندها، ابعاد نگرش عاطفی و... با رویکرد سیستمی در ارتباط با یکدیگر شناسایی می‌‌شوند و برای کنترل آن تمهیدات مناسب اندیشیده می‌شود. طراحی ضعیف آموزشی در پروژه‌های آموزش الکترونیکی یکی از مهم‌ترین عوامل شکست این پروژه‌ها حتی در کشورهای پیشگام این رویکرد بوده است که با جدیت تمام باید مورد توجه قرار گیرد.