دکتر نائینی: مقایسه آموزشهای علمی - کاربردی و نظری

در شماره ۱۷۶ هفته نامه جامع مورخ ۴/۲/۸۶ قسمت اول مقاله ای به قلم دکتر سید محمد کاظم نائینی با عنوان "سیاستها، رویکردها و راهبردهای آموزشهای علمی - کاربردی در مقایسه با آموزشهای نظری در بخش تحصیلات تکمیلی" به چاپ رسیده است. در این مقاله که بخشها و پاراگرافهایی از آن دقیقاً با مقاله "دوره های آموزش علمی - کاربردی در آموزش عالی" که قبلاً به قلم آقای تقی بینقی مدیر آموزش موسسه آموزش عالی وزارت نیرو و آقای سعیدی رضوانی در جلد اول دایرة المعارف آموزش عالی به چاپ رسیده بود مطابقت دارد، مباحث زیر مطرح شده است:

۱- تعریف رسمی آموزشهای علمی - کاربردی

۲- تفاوت آموزشهای علمی - کاربردی با آموزشهای فنی - حرفه ای

۳- تفاوت آموزشهای علمی - کاربردی با آموزشهای نظری

۴- اصول برنامه ریزی آموزش های علمی - کاربردی

۵- نظام آموزشی دوره های علمی - کاربردی

قسمتهایی از این مقاله در اینجا ذکر می شود:

۱- تعریف رسمی آموزشهای علمی - کاربردی: آموزش های علمی - کاربردی در مفهوم عام، آنگونه که شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان یک مرجع قانونگذاری تعریف کرده است، "آموزشهایی است که با هدف ارتقاء و انتقال دانش کار، ایجاد مهارتها، افزایش بهره وری، به هنگام کردن و ارتقای معلومات و تجارب شاغلان، رشد استعدادهای بارز و به فعلیت درآوردن استعدادهای نهفته برای تصدی مشاغل و حرف گوناگون انجام می شود تا توانایی افراد را برای انجام دادن کاری که به آنان محول می شود به سطح مطلوب برساند." (مصوب جلسه ۳۶۹ مورخ ۱۷/۱۱/۱۳۷۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی)

این تعریف ممکن است رسا و جامع نباشد ولی مانع آن است که آموزشهای علمی - کاربردی را منحصر به گروهی خاص و یا محدود تنها به دوره کاردانی نماید. این تعریف به ادعای کسانی که آموزشهای علمی - کاربردی را جزئی از آموزشهای فنی و حرفه ای می دانند و دوره آن را تنها به دوره کاردانی محدود می کنند مهر ابطال می زند.

در تبصره ذیل این ماده قانونی آمده است: "آموزشهای علمی - کاربردی اعم از آموزشهایی است که به نام آموزشهای فنی و حرفه ای خارج از نظام آموزش رسمی و آموزشهایی که در قالب نظام آموزش رسمی کشور در یکی از مقاطع سلسله مراتب آموزشی اجرا و به دریافت مدرک تحصیلی منجر می شود."

و این اهداف فقط در یک مقطع خاص یا یک دوره کوتاه تامین نمی شود. ناگزیر از سطح کاردانی فراتر می رود و به سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد و حتی دوره های دکترای حرفه ای می رسد. از این رو در ماده ۴ این مصوبه به صراحت آمده است که: "آموزشها و پژوهش های علمی - کاربردی در کلیه سطوح و مقاطع تحصیلی و مهارتی اجرا می شود و تا بلندترین سطوح تخصصی حسب نیاز ادامه می یابد."

۲- تفاوت آموزشهای علمی - کاربردی با آموزشهای فنی - حرفه ای: آموزشهای علمی - کاربردی در مفهوم خاص کاملاً از آموزشهای فنی - حرفه ای متمایز می شود. مهمترین وجه تمایز آنها، تفاوت در نوع مهارت دانش آموختگان این دو نظام آموزشی است. بروندادهای نظام فنی - حرفه ای بیشتر از مهارتهای یدی برخوردارند اما بروندادهای نظام علمی - کاربردی علاوه بر مهارتهای یدی به واسطه آشنایی با مبانی علمی حرفه و شغل، از مهارتها و تواناییهای ذهنی نیز برخوردارند و بنابراین قابلیت تصدی مشاغل سطوح بالاتر را دارند (دائرة المعارف آموزش عالی).*

برای روشن شدن بحث اشاره ای به دسته بندی مشاغل می کنیم: سازمان بین المللی کار، مشاغل مرتبط با صنعت را در شش سطح دسته بندی کرده است (ILO 1990): سطح غیرماهر، سطح نیمه ماهر، سطح ماهر، سطح فن ورز(کاردان)، سطح فناور(مهندسی)، سطح خبره و متخصص فناوری(تکنولوژیست). به جز سطح غیرماهر که نیازمند آموزش خاص نیست بقیه سطوح با توجه به فعالیتی که از آنان انتظار می رود به درجاتی از آموزش نیاز دارند.

سطح کارگر ماهر در حد پایان تحصیلات متوسطه٬ سطح فن ورز در حد کاردانی٬ سطح فناور در حد کارشناسی و سطح خبره و متخصص در حد کارشناسی ارشد و دکتری است. تا سطح کارگر ماهر که آموزشهای فنی و حرفه ای است٬‌ آموزشهای علمی - کاربردی متوجه ایجاد یک مهارت برای یک شغل معین است. ولی از سطح کاردانی به بالا٬ ضمن آموزش مهارتهای یدی به مهارتهای ذهنی مانند مهارتهای تشخیصی و حل مسئله نیز پرداخته می شود و لذا آموزش اصول و مبانی علمی حرفه نیز وارد محتوای آموزشی می شود (آموزشهای علمی - کاربردی منشور دانشگاه جامع علمی - کاربردی).

۳- تفاوت آموزشهای علمی - کاربردی با آموزشهای نظری: آموزشهای علمی - کاربردی از این نظر که معطوف به شغل است با آموزشهای فنی و حرفه ای ارتباط دارد و از آنجا که به مبنای علمی شاغل توجه دارد و به رشد ابعاد تربیتی٬ آمادگی جسمی و روحی و شکوفایی استعدادها و هدایت آنها می اندیشد٬ با آموزشهای عالی نظری٬ فصل مشترک دارد و علاوه بر آن آموزشهای علمی - کاربردی واجد ویژگی های دیگری است که آن را از آموزشهای نظری متمایز می کند. این ویژگیها عبارتند از:

۱) در آموزش های علمی - کاربردی هدف٬ تربیت نیروی انسانی برای کار در یک شغل خاص است اما در آموزش های نظری مرسوم دانشگاهی٬ هدف ایجاد توانایی های عام برای طیف به نسبت وسیعی از مشاغل ممکن است. ما در نظام علمی - کاربردی فرد را برای پرورش ماهی٬‌ مرغ٬ گاو و نظایر آن تربیت می کنیم و در این کار به تایید جهاد کشاورزی که مجری این دوره ها است موفق هستیم٬‌ اما در نظام مرسوم دانشگاهی فرد را برای تخصص در دامپروری به طور عام تربیت می کنیم. این دو لازم و ملزوم یکدیگرند.

۲) در آموزش های علمی - کاربردی هدف تربیت افراد بهره بردار است ولی در آموزش های نظری هدف ایجاد تفکر خلاق و طراحی و تحقیق در نظام تعلیم و تربیت است. در این فرایند٬ تحقیق و طراحی و ساخت توسط دانش آموختگان نظری صورت می گیرد. بهره برداری بهینه٬ نگهداری و تعمیر متعلق به دانش آموخته علمی - کاربردی است که این دو چوندو بال یک پرنده به کار و کوشش حیات و قدرت پرواز می بخشند. آموزش های دانشگاهی نظریه های علمی را می پرورانند و توسعه می دهند. اما آموزش های علمی - کاربردی فرصتی برای به عمل درآوردن نظریه هاست (UNESCO 1997). 

۳) آموزش های علمی - کاربردی آن دسته از آموزشهای مهارتی است که در مقاطع بالاتر از آموزش متوسطه٬‌ در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی اجرا می شود و هدف آن تربیت نیروی انسانی ماهر، کاردان، کارشناس، مهندس فناوری و تکنولوژیست است برای کار در بخشهای صنعتی، کشاورزی و خدماتی. آموزش های نظری آن دسته از آموزش هایی است که در جهت رشد همه جانبه علمی و پژوهشی کشور و گسترش مرزهای دانش و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.

۴) نظام آموزش علمی - کاربردی از نظر الگوی برنامه ریزی آموزشی و درسی، اجرای برنامه های آموزشی و تاکید بر اشتغال زایی و ارتباط با دستگاههای اجرایی با دوره های مرسوم دانشگاهی تفاوت دارد.

- برنامه های آموزشی و درسی علمی - کاربردی را معمولا دستگاههای اجرایی مطابق نیاز خود تهیه می کنند و برای تصویب به شورای برنامه ریزی پیشنهاد می کنند و این الگویی خاص در تعریف دوره٬ تجزیه و تحلیل شغل است. اما در آموزش های نظری برنامه ها را استادان متخصص در گروه های برنامه ریزی علوم انسانی٬ پزشکی٬ فنی و مهندسی٬ کشاورزی٬‌ هنر٬‌ دامپزشکی و تربیت معلم تهیه و تدوین می کنند و تعیین کننده ساختار و محتوای درسها٬‌ ساختار دانش است.

اما دوره های آموزشی علمی - کاربردی به طور معمول با استفاده از امکانات آموزش مالی و تدارکاتی دستگاههای متقاضی به اجرا در می آیند و محیط آموزشی آنها همان محیط کار است و تدریس دروس تخصصی اغلب توسط کارشناسان و خبرگان شاغل در دستگاههای اجرایی صورت می گیرد. اما آموزشهای نظری و مرسوم دانشگاهی با بودجه و امکانات دولتی در دانشگاهها صورت می گیرد و مدرسان و استادان منحصرا اعضای هیات علمی دانشگاهها هستند که صلاحیت عمومی و علمی آنها مورد تاکید هیات ممیزه دانشگاهها است. در کشورهای توسعه یافته بدنه اصلی نیروی انسانی شاغل را کارگران ماهر٬ کاردان و کارشناسان علمی - کاربردی تشکیل می دهند و در نظام آموزشی آنها آموزش و تربیت این گروه در درجه اول اهمیت قرار دارد. ولی فعلا در کشور ایران و دیگر کشورهای نظیر٬‌آموزش های نظری در درجه اول اهمیت است و آموزش های علمی - کاربردی هنوز جایگاه خود را به دست نیاورده است.

- خاصیت اشتغال زایی یک وجه تمایز دیگر آموزش های علمی - کاربردی از آموزش های نظری است. در این نظام تعریف دوره ها بر اساس نیاز دستگاههای اجرایی و بازار کار صورت می گیرد و محتوای دوره ها اصولا کاربردی است٬‌ محیط اجرا٬‌محتوا و ویژگیهای مدرسان همگی دارای خصوصیات اشتغال زایی است ولی ما در آموزش های نظری هیچگاه آنگونه که باید به مشاغلی که دانش آموختگان باید احراز کنند نمی اندیشیم و بسیاری از دانش آموختگان معمولا به شغلهایی مشغولند که با تخصص علمی آنها متجانس نیست.

 ۴- اصول برنامه ریزی آموزش های علمی - کاربردی: الف) به کار بردن نظریه های علمی و مکتسبات فنی در جهت رشد توانایی های عملی  ب) برقراری پیوند و هماهنگی میان آموزش و پژوهش کاربردی و نیازهای شغلی  ج) انعطاف پذیر کردن برنامه های آموزشی و پژوهشی کاربردی به تناسب تحولات علوم و فنون  د) آماده سازی و تربیت تدریجی و مستمر افراد برای اشتغال آنها در حیطه شغلی خاص یا طیفی از مسایل همگون  ه) طراحی این آموزشها به نحوی که فارغ التحصیلان هریک از مراحل و مقاطع مختلف٬‌ دارای کارایی لازم برای اشتغال باشند و امکان بازگشت به آموزش با ادامه آن برای آنها فراهم باشد.  و) کارآموزی و کسب مهارتهای شغلی با برنامه ریزی هماهنگ  ز) توجه به تناسب و هماهنگی بین دانش و مهارت در هر دوره و در هر سطح و پیوستگی و انسجام بین مقاطع در دوره های مختلف  ح) قرار گرفتن آموزش های علمی - کاربردی به عنوان یکی از شروط اصلی ارتقای شغلی در مشاغل تخصصی و به تناسب آن متحول کردن نظام اشتغال و دستمزد

با این اصول که مصوب جلسه ۳۶۹ مورخ ۱۷/۱۱/۱۳۷۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی است هرگز نمی توان دوره های علمی - کاربردی را به دوره های کاردانی و کوتاه مدت محدود کرد چون در ماده ۴ این مصوبه به صراحت آمده است.

۵- نظام آموزشی دوره های علمی - کاربردی: شورای عالی برنامه ریزی وزارت عتف تا کنون چهار نظام آموزشی برای اجرای دوره های علمی - کاربردی تصویب و ابلاغ کرده است که عبارتند از:

 ۱- نظام آموزشی علمی - کاربردی پودمانی

در تعریف رسمی و مصوب، نظام پودمانی شکلی از آموزشهای منفصل است که در آن مهارتهای شغلی در قالب پودمانهای مستقل به فراگیران آموزش داده می شود. هر یک از پودمانها٬ مهارت خاص و مستقلی را ایجاد می نماید و در عین حال در کنار سایر پودمانها منجر به ایجاد مهارت جدید می شود و در نهایت می تواند منجر به مدرک رسمی یک دوره تحصیلی شود(مصوبه جلسه ۳۸۱ مورخ ۱۱/۷/۱۳۸۳ شورای عالی برنامه ریزی). در این نظام هر پودمان از چند واحد درسی تشکیل شده و جمع پودمانهای هر دوره بین ۸ تا ۱۲ پودمان و طول دوره نامحدود است.

در تعریف جهانی پودمان (به معنی ماجولار Modular) عبارت است از یک بسته آموزشی و پژوهشی مستقل و خودمحتوا از یک نظام آموزشی٬ که ساختار آن برپایه موضوعات خوش تعریف استوار است. وسعت، حدود و دامنه هر پودمان به مواد و موضوعات آن ارتباط دارد.

(قسمت بعدی در شماره ۱۷۷ نشریه جامع منتشر خواهد شد و بخشهایی از آن به اطلاع عزیزان خواهد رسید.)

--------

* توضیح اینجانب: این شیوه ارجاع دادن نادرست است. این بندهای مقاله همچنان که گفته شد از مقاله قبلی آقای بینقی برداشته شده است. اشاره به دائرة المعارف آموزش عالی بدون ذکر نام نویسنده مقاله اصلی٬ ذکر مبهم این ارجاع در وسط یک بند٬ و به ویژه ارجاع دادن صرفا یک بند از مقاله به مرجع مورد استفاده (در حالی که بخش اعظم مقاله نیازمند ارجاع به همان یک مرجع است) صحیح به نظر نمی رسد.