مقایسه آموزشهای علمی - کاربردی و نظری (قسمت دوم)

در شماره ۱۷۷ هفته نامه جامع مورخ ۱۱/۲/۸۶ قسمت آخر مقاله ای به قلم دکتر سید محمد کاظم نائینی با عنوان "سیاستها، رویکردها و راهبردهای آموزشهای علمی - کاربردی در مقایسه با آموزشهای نظری در بخش تحصیلات تکمیلی" به چاپ رسیده است. قسمت اول این مقاله قبلا به اطلاع دوستان رسیده بود. در قسمت پایانی نیز ارحاعات ذکر نشده و از مقاله "دوره های آموزش علمی - کاربردی در آموزش عالی" که قبلاً به قلم آقای تقی بینقی مدیر آموزش موسسه آموزش عالی وزارت نیرو و آقای سعیدی رضوانی در جلد اول دایرة المعارف آموزش عالی به چاپ رسیده بود سخنی به میان نیامده است.

در مطلب قبلی خواندیم که شورای عالی برنامه ریزی وزارت عتف تا کنون چهار نظام آموزشی برای اجرای دوره های علمی - کاربردی تصویب و ابلاغ کرده است که اولین مورد آن نظام آموزشی علمی - کاربردی پودمانی است. خواندیم که:

در تعریف رسمی و مصوب، نظام پودمانی شکلی از آموزشهای منفصل است که در آن مهارتهای شغلی در قالب پودمانهای مستقل به فراگیران آموزش داده می شود. هر یک از پودمانها٬ مهارت خاص و مستقلی را ایجاد می نماید و در عین حال در کنار سایر پودمانها منجر به ایجاد مهارت جدید می شود و در نهایت می تواند منجر به مدرک رسمی یک دوره تحصیلی شود(مصوبه جلسه ۳۸۱ مورخ ۱۱/۷/۱۳۸۳ شورای عالی برنامه ریزی). در این نظام هر پودمان از چند واحد درسی تشکیل شده و جمع پودمانهای هر دوره بین ۸ تا ۱۲ پودمان و طول دوره نامحدود است.

در تعریف جهانی پودمان (به معنی ماجولار Modular) عبارت است از یک بسته آموزشی و پژوهشی مستقل و خودمحتوا از یک نظام آموزشی٬ که ساختار آن برپایه موضوعات خوش تعریف استوار است. وسعت، حدود و دامنه هر پودمان به مواد و موضوعات آن ارتباط دارد.

و اینک ادامه مطلب به نقل از شماره ۱۷۷ هفته نامه جامع:

مولفه های تشکیل دهنده یک پودمان عبارتند از:

۱) بیان مقصود و هدف

۲) بیان مهارت مورد نیاز

۳) تدوین موضوعات

۴) پیش آزمون های تشخیصی

۵) ابزار و تجهیزات

۶) برنامه آموزشی

۷) وابستگی به عمل و تجربه

۸) اعتبار سنجی

۹) سنجش و ارزیابی

 ۲- نظام آموزشی کاردانی علمی - کاربردی

کاردان عبارت از توصیف سطح شغلی مشخصی است که بین مشاغل سطوح دیپلم و کارشناسی (و یا مهندسی) قرار دارد و سطح درک٬ قدرت استدلال٬‌ اطلاعات٬ دانش و میزان مهارت شخصی را بیان می کند.

آموزش کاردانی به دو صورت پیوسته (۵ ساله شامل ۳ سال دوره دبیرستان و ۲ سال آموزشکده فنی - حرفه ای) و ناپیوسته (۲ ساله) برگزار می گردد.

۳- نظام آموزشی کارشناسی علمی - کاربردی

کارشناس علمی - کاربردی فردی است که دانش و مهارت فنی و حرفه ای لازم را بر اساس نیازهای شغلی٬‌به صورت حرفه ای و به منظور اجرای طرحهای صنعتی٬‌ مدیریتی٬‌ خدماتی٬ هنری و نظامی فراگرفته باشد.

این نظام به دو صورت پیوسته (از دیپلم به کارشناسی) و ناپیوسته (کاردانی به کارشناسی) برنامه ریزی می شود.

۴- نظام آموزشی علمی - کاربردی کارشناسی ارشد

دوره کارشناسی ارشد علمی - کاربردی یک دوره آموزش عالی رسمی در تحصیلات تکمیلی است که پس از مقطع کارشناسی آغاز و به کسب مدرک کارشناسی ارشد حرفه ای علمی - کاربردی منتهی خواهد شد و درصد دروس نظری این دوره نسبت به دروس عملی بیشتر از دوره کارشناسی است ولی تفاوت آن با دوره کارشناسی ارشد نظری از حیث ماهیت علمی - کاربردی دودن دوره ها کاملا بارز است.

نظام آموزشی علمی - کاربردی در بخش دکتری در دست طراحی است و تا کنون تنها یک برنامه با عنوان برنامه آموزشی دوره دکتری حرفه ای مدیریت به دو صورت عادی و پودمانی تدوین٬ تصویب و ابلاغ شده است.

تاریخچه آموزش های علمی - کاربردی در ایران

تاریخ آموزش های علمی - کاربردی در ایران به سال ۱۳۰۳ هجری شمسی می رسد. وقتی که اساسنامه مدرسه صنعتی دولتی با دو شعبه حرفه ای و فنی تدوین و به تصویب مجلس می رسد. به موجب این اساسنامه دولت مکلف می شود مدرسه ای تحت عنوان مدرسه صنعتی دایر کند و در آن به تربیت کارگران ماهر برای آهنگری٬‌نجاری٬‌چرم سازی٬ دواسازی٬‌بلور سازی٬‌چینی سازی و شیمی آلی و امثال آن بپردازد. دوره این تحصیلات ۵ سال بود که پس از اتمام سیکل اول متوسطه (راهنمایی فعلی) آغاز می شد و دانشجویان پس از سه سال تحصیل به عنوان کارگر نیمه ماهر و بعد از ۵ سال به عنوان کارگر ماهر فارغ التحصیل می شدند و برنامه آن مانند برنامه دوره کاردانی پیوسته فعلی بود که از پایان دوره راهنمایی آغاز می شود.

تحصیل در شعبه حرفه ای مجانی و در شعبه فنی مستلزم پرداخت شهریه بود که میزان آن را شورای عالی معارف تعیین می کرد. برنامه این دوره ها توسط شورای عالی معارف در بخش نظری و عملی (به اصطلاح امروز علمی - کاربردی) تهیه و تدوین و ابلاغ می شد. در این برنامه به فراگیری زبان خارجی فرانسه و آلمانی تاکید زیاد شده است.

تمام دروس به دوگونه نظری و عملی ارائه می شد و میزان تدریس در هفته ۳۲ ساعت در طول سال تحصیلی بود. برای درس ورزش و تربیت بدنی نیز در کنار دروس فنی و عملی اهمیت ویژه ای قائل بودند.

بعد از تاسیس مدرسه صنعتی٬ مدارس دیگر نیز یکی پس از دیگری تاسیس شد و این با وجود پرداخت شهریه نشان می دهد که مورد استقبال عموم قرار گرفته بود و نحوه اجرای آن نیز موفقیت آمیز بوده است.

مدرسه طب ۱۳۰۷ ٬‌ مدرسه علوم قضایی اردیبهشت ۱۳۰۹ ٬‌ مدرسه دواسازی مهر ۱۳۰۹ ٬ مدرسه عالی دندانسازی ۲۳ مهر ۱۳۰۹ ٬‌ مدرسه قابلگی بهمن ۱۳۰۹ ٬ مدرسه فلاحت شامل شعب پرورش حیوانات٬ پرورش طیور٬ باغبانی٬‌ نوغان٬ گیاه شناسی٬ آفات نباتی٬ غرس اشجار٬ سبزی کاری٬‌ گل کاری٬ معرفه الجو در بهمن ماه ۱۳۱۲ ٬‌ هنرستان موسیقی تیرماه ۱۳۱۳ ٬‌ تجارت مرداد ۱۳۱۳ که بعد از این در بهمن ماه ۱۳۱۳ دانشگاه تهران تاسیس شد و این دانشگاه به تاسیس دانشکده های طب٬ فنی٬ علوم٬‌ادبیان و نظایر آن پرداخت و دوره های علمی - کاربردی و به عبارت دیگر دوره های صنعتی و حرفه ای٬ در روند تضعیف و انحطاط قرار گرفت.

تاریخ آموزش های علمی - کاربردی در جهان

تاریخ آموزش های علمی - کاربردی به خصوص به روش پودمانی به زمان پایان جنگ دوم جهانی می رسد که علت آن ناهنجاریهایی بود که در جامعه و دولت ها پدید آمده بود. از  یک طرف دولتها توان اقتصادی و مالی خود را از دست داده قدرت اداره کشور را نداشتند و از طرف دیگر خیل عظیمی از سربازان که اغلب مجروحان جنگی بودند به خانه های خود بازگشته برای امرار معاش خود و خانواده خود جویای کار بودند. طی دوره جنگ٬‌ هیچ هنری جز فنون جنگی از دست این افراد ساخته نبود. از سوی دیگر٬ شهرها و بخشهای جنگ زده به کوهی از خاک بدل شده بود. طرح آموزش های علمی - کاربردی به خصوص به شیوه پودمانی اجازه می داد در کمترین زمان و با بهره گیری از حداقل امکانات٬ سربازان سابق را به فراگیری یک مهارت خاص و مورد نیاز و ضروری و فوری جامعه هدایت کرد. در این روش که ابتدا در کشور آلمان و سپس در روسیه٬ مجارستان٬ لهستان و برخی از کشورهای اروپایی رایج شد هریک از مهارتها را با تمام مولفه های آن اعم از هدف٬ روشها٬‌ امکانات و برنامه های آن یک پودمان (Module ) نامیدند. نتیجه کار این بود که هر فرد هر مهارتی را فرا می گرفت بلافاصله در همان مهارت توسط دستگاههای اجرایی کشور به کار گرقته می شد و مهارت به دست آمده را در عمل به کار می برد. اما از آنجا که تشنگی جوانان جویای کار به کسب مهارتهای بیشتر و ارتقای سطح علمی و مهارتی و قرار گرفتن در چرخه نظام ارشدیت با گذراندن تنها یک پودمان رفع نمی شد٬ راه ادامه تحصیل فارغ التحصیلان دوره های پودمانی و کارجویان٬ به دوره های بالاتر نیز باز شد و امروز شیوه پودمانی در اغلب کشورهای اروپایی از جمله آلمان٬‌ انگلستان٬ اسپانیا و مجارستان تا بالاترین سطح که دکتری حرفه ای نامیده می شود ادامه دارد.

در کشور ما نیز پس از پایان جنگ تحمیلی ۸ ساله و خرابی های بیش از حد شهرهای جنگ زده٬ وضعیتی مشابه کشورهای اروپایی بعد از جنگ جهانی دوم پیش آمد... ولی چون تعریف پودمان در بین مردم چندان روشن نبود و حتی متصدیان امر نیز از این مفهوم برداشتهای متفاوت داشتند٬ و از طرف دیگر٬ تب ورود به دانشگاه بین جوانان و بخصوص خانواده های آنان خیلی بالا بود و به هیچ وجه فروکش نمی کرد و جوانان تنها یک آرزو داشتند که در کنکور پذیرفته شوند و شیوه کنکور هم یک شیوه قدیمی و سنتی و جا افتاده بود که هیچ تغییر یا اصلاحی را نیز در آن نمی پذیرفتند٬ این نظام مورد استقبال قرار نگرفت. ناگزیر دوره های علمی - کاربردی و دوره های پودمانی در نطفه عقیم ماند و مردم حتی از دوره های کاردانی کشاورزی نیز استقبال نکردند و تعداد معدودی از برنامه های کاردانی فنی نیز باشکست مواجه شد.

تا اینکه ده سال پیش مجددا راه چاره برای تامین نیاز کشور به کاردانها و کارشناسان حرفه ای٬ آموزش از طریق آموزش های علمی - کاربردی پیشنهاد شد که بلافاصله شورای آموزش های علمی - کاربردی تشکیل و در نخستین جلسات خود آیین نامه آموزش های علمی - کاربردی پودمانی را تصویب و در تاریخ ۲۸/۳/۱۳۷۶ با امضای معاون رییس جمهور به واحدهای مجری ابلاغ کردند و امروز پس از سالها ناظر بر اجرای این دوره ها هستیم که خوشبختانه مورد استقبال مردم قرار گرفته است که حتی سه برابر ظرفیت موجود٬ متقاضی برای گذراندن این دوره ها وجود دارد که امید است مورد استقبال دستگاههای اجرایی دولتی و بخش های خصوصی نیز برای تامین نیروی انسانی مورد نیاز خود در بلندمدت قرار گیرد.

نتایجی که از کشورهای صنعتی جهان از این نوع آموزشها به دست آمده است نشان دهنده مطلوبیت این نظام در بین توده مردم است که اگر راه ادامه تحصیل آنان باز نشود و یا تبدیل دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری حرفه ای به شیوه پودمانی که شرایط آن هم اکنون فراهم است باز نشود٬ این نظام هم با شکست مواجه خواهد شد.

 لازم به ذکر است که چند مصوبه از طرف وزارت علوم٬ تحقیقات و فناوری در این مورد صادر و حتی به امضای وزیر ابلاغ شده است. ... در هیچ یک از این آیین نامه ها حتی در آیین نامه اولیه مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی (جلسه ۳۶۹ مورخ ۱۷/۱۱/۱۳۷۴) هیچ محدودیتی برای ایجاد دوره های علمی - کاربردی و دوره های پودمانی تا بالاترین سطح آموزش عالی وجود ندارد.

سخن آخر٬‌ جمع بندی و نتیجه گیری

در اغلب کشورها٬ آموزشهای علمی - کاربردی بخش مهمی از نظام آموزش عالی کشور را تشکیل می دهد (دائره المعارف آموزش عالی جلد ۱ صفحه ۷۹)٬ ولی در کشور ما این آموزشها به دلایل اجتماعی٬ فرهنگی و اقتصادی و طرز فکر خاص دانش آموختگان نظری و عدم ارتباط صحیح دستگاههای اجرایی با نظام آموزشی علمی - کاربردی٬ هنوز جایگاه خود را پیدا نکرده است. تسری آیین نامه ها و مقررات آموزشی نظام نظری به دوره های علمی - کاربردی که ویژگی های خاص دارد٬ فرهنگ مدرک گرایی در جامعه و تب قبولی در کنکور و نقش نمره در موفقیت های علمی و شایسته سالاری فقط در نظام آموزش نظری و محدود کردن دوره های علمی - کاربردی ایران فقط به کاردانی و دوره های کوتاه مدت فنی و حرفه ای٬ موجب این عقب ماندگی نسبت به کشورهای پیشرفته است. بدون هیچ تعصبی برای حل همه مشکلات و رفع این موانع راه حل داریم. از ما بپذیرید تا به برکت انقلاب اسلامی ایران به آن جامه تحقق بپوشانیم.

------

توضیح: اینجانب علیرضا قراباغی با برخی از نظرات مطرح شده توسط جناب آقای دکتر نائینی موافق نیستم و به ویژه نتیجه گیری ایشان را نادرست می دانم. اگر آقای دکتر نائینی فرصتی برای مصاحبه داشته باشند٬ این موارد را خدمتشان مطرح خواهم کرد.